Proces recepcji odbioru treści audiowizualnych odnosi się do dwóch koncepcji, tj. biernego i czynnego.
Pierwsza z nich wiąże się z koncepcją biernego widza, który przyswajając treści pokazywane w mass mediach, przyjmuje je za własne. Widz ten uczy się wszystkich zachowań altruistycznych, jak i brutalnych, jakie znajdują się w przekazie medialnym. Następnie treści wyniesione z mediów zamienia na działanie i weryfikuje w rzeczywistości realnej. Według tej koncepcji mass media, a zwłaszcza pokazywana w nich agresja, przemoc, okrucieństwo i pornografia odpowiedzialne są za spaczenie ludzkiej psychiki i szkody społeczne. Druga z koncepcji zakłada, że odbiorca treści medialnych jest widzem aktywnym, który oddziałuje na media. Mass media badają jego opinię i dostarczają widzowi treści oczekiwanych przez niego. Konsument kultury popularnej nadaje własne znaczenia treściom zawartym w środkach masowego przekazu.
Czynniki warunkujące wpływ telewizji na dzieci i młodzież
Czynniki indywidualne:
- Wiek dziecka - warunkuje odbieranie określonych treści. Te same treści odbierane są różnie przez dzieci w różnym wieku. Różnice te dotyczą stopnia zapamiętania i rozumienia treści, sposobu reakcji emocjonalnej, motywacji skłaniających do oglądania telewizji. Zakłada się, że istnieją związane z wiekiem i poziomem rozwoju psychicznego "okresy krytyczne dla odbioru określonych treści". I tak w fazie rozwojowej od 7 do 9 lat trudności sprawiają dzieciom takie elementy programów telewizyjnych, jak: identyfikacja osób i przedmiotów (dzieci nie poznają różnych rzeczy trochę łatwiej natomiast identyfikują postaci), rozumienie czasu (który podobnie jak przestrzeń jest złożony i dlatego trudność dzieciom sprawia orientowanie się we wszystkich skrótach i konwencjach), zmiana warunków, w jakich dzieci widzą daną postać (np. ubiór) powoduje trudności w rozpoznawaniu tych osób. Dziecko w tym wieku rozwojowym przyjmuje za prawdziwe wszystkie ukazywane na ekranie sytuacje społeczne, kontakty międzyludzkie, relacje jednostki z rodziną i kręgiem rówieśniczym. Dziewięciolatki więcej uczą się z programów, w których nie występują elementy przemocy i agresji, ale patrząc na wiele różnych elementów pokazywanych na ekranie zwracają zwykle uwagę na najmocniej zaakcentowany szczegół. Natomiast w wieku 11 lat dzieci uczą się tak samo z programów pozbawionych elementów przemocy jak i z programów zawierających te elementy. Dzieci 15-letnie uczą się więcej z programów zawierających elementy przemocy.
- Płeć dziecka - również warunkuje odbieranie treści telewizyjnych. Chłopcy bardziej od dziewczynek lubią oglądać telewizję i również więcej się z niej uczą. Są oni bardziej podatni na wpływ prezentowanych w niej scen przemocy. Ma to również związek z oczekiwaniami środowiska wobec ich zachowania. Manifestowanie agresji to element roli "prawdziwego mężczyzny".
- Poziom inteligencji - niższy poziom inteligencji dziecka powoduje, że mniej rozumie ono zachowanie telewizyjnych bohaterów. Jednocześnie dzieci te są skłonne do częstszego i intensywniejszego odtwarzania tego zachowania we własnym sposobie bycia.
Czynniki środowiskowe:
- Poziom rozwoju moralnego - warunkuje on zdolność dziecka do oceniania oglądanego w telewizji zachowania, do społecznego zaaprobowania go lub odrzucenia, usprawiedliwiania go lub nie. Im bardziej to zachowanie wydaje się widzowi usprawiedliwione i dopuszczalne, tym większe jest prawdopodobieństwo, że zostanie ono przez dziecko przyjęte do własnych wzorów zachowania.
- Stopień popularności w grupie rówieśniczej - na dzieci o niższym statusie ekonomiczno-społecznym telewizja ma większy wpływ tylko w początkowym okresie kontaktu z nią. Dotyczy to przede wszystkim wpływu na zachowanie i wiedzę tych dzieci. W przypadku dzieci o wyższym statusie ekonomiczno-społecznym uczenie się zachowań z programów telewizyjnych przynosi wyraźne efekty w sytuacji dłuższego kontaktu dziecka z telewizją.
- Indywidualny wzorzec identyfikacji z bohaterami telewizyjnymi.
- Stopień realizmu przypisywanego zachowaniu bohaterów telewizyjnych - im bardziej w oczach dziecka bohaterowie ci są realistyczni, tym większe prawdopodobieństwo, że dziecko przyjmie ich zachowanie. Dodać należy, że dziewczynki lepiej potrafią odróżnić rzeczywistość od fikcji, dlatego też pod większym wpływem telewizyjnych wzorców zachowań zostają chłopcy.
- Sposób oglądania telewizji przez rodziców (wpływ środowiska rodzinnego) - dzieci ulegną wzorcom telewizyjnym w większym stopniu, gdy rodzice nie ustalą reguł korzystania z telewizji, gdy nie oglądają jej razem z dziećmi i nie rozmawiają z nimi o oglądanych programach. Jeśli dodatkowo rodzice sami nie mają alternatywnych zainteresowań, przyczyniają się do pogłębienia u dzieci nawyku oglądania telewizji, a prawdopodobieństwo, że ulegną one jej wpływowi, wzrasta jeszcze bardziej.
- Uznawane wzory osobowe i pełnione role społeczne.
- Zmysł krytyczny odbiorcy.
Źródło:
Joanna Chlaszcz, Szkodliwe mass media
Małgorzata Janota-Palusińska, O oddziaływaniu telewizji