Formy zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce i wybranych krajach UE

Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), prowadzone przez Główny Urząd Statystyczny podają, że na koniec trzeciego kwartału 2009 roku liczba osób niepełnosprawnych w Polsce, w wieku 15 i więcej lat, a więc ludności zdolnej do podjęcia pracy zarobkowej, wyniosła 3562 tysięcy osób. Liczba osób niepełnosprawnych wykazuje tendencję spadkową.
Na koniec trzeciego kwartału 2009 roku, zatrudnienie osób niepełnosprawnych według Ewidencji było na poziomie 239 tysięcy osób niepełnosprawnych. Liczba ta obejmuje pracodawców mających prawo do otrzymywania dofinansowań do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych.
Osoby niepełnosprawne zatrudniane są w Polsce obecnie na otwartym i chronionym rynku pracy.

Zatrudnienie na otwartym rynku pracy jest zatrudnieniem na zasadach i warunkach zbliżonych do pełnosprawnych pracowników zakładu. Najczęściej prace podejmują tu osoby posiadające określone kwalifikacje, doświadczenie zawodowe i cechy osobowościowe wymagane przez pracodawcę. Maja one te same prawa i obowiązki, co pracownicy pełnosprawni.
Nie wszystkie osoby niepełnosprawne mogą pracować w sferze otwartego rynku pracy. Część z nich wymaga stworzenia specjalnych warunków w zakładach pracy chronionej (ZPCh) czy zakładach aktywizacji zawodowej (ZAZ). Zadania w zakresie przygotowania i adaptacji zawodowej spełniają także warsztaty terapii zajęciowej (WTZ). Postuluje się, aby praca w obrębie chronionego rynku była ostatecznością, to znaczy może się tutaj znaleźć osoba, która nie ma szans na znalezienie pracy na otwartym rynku.

Zatrudnienie chronione obejmuje różnorodne formy koncentrujące osoby niepełnosprawne w specjalnych warunkach. Polega ono na podjęciu pracy w środowisku dostosowanym do psychofizycznych możliwości człowieka i wynikających stad ograniczeń. Jednocześnie wiąże się to ze wspomniana sytuacja, w której osoba nie może uzyskać, bądź utrzymać pracy na otwartym rynku.

Kolejną alternatywą zatrudnia osób niepełnosprawnych jest praca w zakładzie pracy chronionej. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, pracodawca, prowadzący działalność gospodarcza przez okres co najmniej 12 miesięcy, zatrudniający nie mniej niż 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i osiągający określone wskaźniki zatrudnienia osób niepełnosprawnych przez okres co najmniej 6 miesięcy, uzyskuje status ZPCh. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi: co najmniej 40%, a w tym co najmniej 10% ogółu zatrudnionych stanowią osoby zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności lub co najmniej 30% niewidomych lub psychicznie chorych, albo upośledzonych umysłowo zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności. Ponadto istnieją wymogi dotyczące obiektów i pomieszczeń użytkowanych przez zakład pracy, które maja uwzględniać potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń higieniczno-sanitarnych i ciągów komunikacyjnych oraz spełniają wymagania dostępności do nich. Konieczne jest także zapewnienie doraźnej i specjalistycznej opieki medycznej, poradnictwa i usług rehabilitacyjnych.

Także zakłady aktywności zawodowej zapewniają miejsca zatrudnienia dla osób niepełnosprawnych. Powiat, gmina oraz fundacja, stowarzyszenie lub inna organizacja pożytku publicznego, której statutowym celem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, może utworzyć wyodrębniona organizacyjnie i finansowo jednostkę i uzyskać dla tej jednostki status ZAZ. Stosunek ilości osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności do innych pracowników zatrudnionych w zakładzie w pełnym wymiarze czasu pracy plasuje się w stosunku: 2,5 do 1 (jeżeli zakład prowadzi działalność wytwórcza), 3,0 do 1 (jeśli zakład prowadzi działalność usługowa), 2,75 do 1 (w sytuacji, kiedy zakład prowadzi działalność wytwórcza i usługowa). Celem tego typu zakładów jest zatrudnienie osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności, a także, poprzez prowadzona rehabilitacje zawodowa i społeczna, przygotowanie ich do życia w społeczeństwie na miarę ich indywidualnych możliwości. W obecnym czasie ZAZ mogą dziś pochwalić sie największym wzrostem zatrudniania osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności rekrutowanych z WTZ.

W Europie, ze względu na trudności uzyskania pracy i adaptacji pracowników niepełnosprawnych w zakładach pracy, utworzono koncepcję zatrudnienia wspomaganego. Takowe zatrudnienie osób niepełnosprawnych zostało wprowadzone prawie we wszystkich krajach starej Unii Europejskiej i stopniowo zaczęło przenikać także do krajów nowo przyjętych np. Słowenia, Słowacja, Czechy, Polska. Zatrudnienie wspomagane powstało jako alternatywna forma do zatrudnienia osób niepełnosprawnych w specjalnych zakładach pracy - w zakładach pracy chronionej.
Z kolei w Europie promowane jest zatrudnianie wspomagane. Komisja Europejska przygotowuje projekt rozporządzenia likwidującego możliwość zatrudniania osób niepełnosprawnych w formie zamkniętych ZPCh. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych jest zadaniem bardzo trudnym i złożonym. Wymaga odpowiedniej struktury organizacyjnej. Aktualnie można spotkać różne systemy organizacyjne zatrudnienia wspomaganego osób niepełnosprawnych, a mianowicie:
- zatrudnienie wspomagane jest integralną częścią polityki zatrudnieniowej i realizowane jest przez służby zajmujące się pośrednictwem pracy w ogóle. Są to więc lokalne urzędy pracy, mające do tego celu odpowiednie służby. Do takich krajów należą Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Australia, Szwecja i Niemcy;
- zatrudnienie wspomagane zaczynają podejmować organizacje osób niepełnosprawnych, organizacje rodziców dzieci niepełnosprawnych lub fundacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych. Następnie powstają specjalne regionalne lub krajowe organizacje zajmujące się tym zagadnieniem. Do państw takich należy Wielka Brytania, Holandia, Finlandia, Irlandia, Austria. Do nich należy również Polska;
- zatrudnienie wspomagane realizują różne placówki rehabilitacji i szkolenia zawodowego w stosunku do swoich absolwentów. Zajmują się one nie tylko odpowiednim przygotowaniem do pracy, lecz również udzieleniem pomocy w uzyskaniu pracy i w adaptacji społeczno-zawodowej w zakładzie pracy. Placówki takie dysponują zwykle pracownikami, do których należy to zadanie. Do krajów takich należą np. Austria, Słowenia;
- zatrudnienie wspomagane stosują również specjalne zakłady pracy (ZPCH), które starają się o przejście swoich pracowników do pracy w zwykłych zakładach pracy. Najaktywniejsze w tym zakresie są zakłady w Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.

Oprócz zatrudniania wspieranego funkcjonują też chroniony rynek pracy m.in. w Danii, Finlandii, Austrii. W 10 krajach UE wprowadzono obligatoryjne zatrudnianie osób niepełnosprawnych przez instytucje publiczne i prywatne. Inne kraje (Dania, Finlandia, Portugalia, Szwecja i Wielka Brytania) opierają się na ogólnym prawie do pracy i zasadach niedyskryminacji. W większości państw członkowskich zaczęto wprowadzać dodatkowe wymagania i formy wsparcia dla pracodawców, jak: obowiązek adaptacji stanowiska pracy do potrzeb i możliwości pracownika niepełnosprawnego, zwolnienia i ulgi podatkowe dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne, wsparcie bezpośrednie dla osób niepełnosprawnych (np. pokrycie kosztów dojazdu, zakupu potrzebnych narzędzi pracy). Zakłady pracy chronionej coraz częściej są "rezerwowane" dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, natomiast coraz większy nacisk kładzie się na zatrudnianie osób z niepełnosprawnością fizyczną i sensoryczną na otwartym rynku pracy.

Osoby niepełnosprawne nie mają takich samych szans na zatrudnienie, jak osoby sprawne. Może to wynikać zarówno z mniejszej wydajności, jak i niemożliwości pracy na wszystkich stanowiskach pracy. Pracodawca zatrudniający osobę niepełnosprawną bierze pod uwagę konieczność poniesienia dodatkowych kosztów na adaptację miejsca pracy lub kosztów mniejszej produkcji. Dlatego w większości państw UE powstały systemy kompensacji kosztów dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne ze środków publicznych. W Polsce większość osób niepełnosprawnych jest bierna zawodowo. Tak zwany relatywny wskaźnik pracujących, czyli stosunek pracujących osób niepełnosprawnych do pracujących
osób sprawnych, wynosi w Polsce 20,8, a w krajach UE - średnio 40,8.

Źródła:
1. H. Larkowa, dz. cyt.
2. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M.P. z 13.08.1997 r. Nr 50 poz. 475)
Czapliński P., Raport o stanie zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce, POPON, Warszawa 2010
3. Szluz B., Dylematy w sferze zatrudnienia osób niepełnosprawnych
4. Boguszewska K., Dunaj M., Dziurla R., Fiedorowicz M. , Zatrudnianie wspomagane. Materiały konferencyjne, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych
5. Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy w państwach Unii Europejskiej, CIOP BIP, Warszawa 2007

Powyższy materiał to fragment pracy dyplomowej mojego autorstwa na podstawie tekstów źródłowych